PUSULA | Bir Parti emekçisi: Zeki Baştımar (*)

Kemal Parlak

Türkiye Komünist Partisi kuruluşundan itibaren dünya komünist hareketinin, Komintern’in içinde yer almış, bir parçası olmuş ve kadroları da buna göre şekillenmiştir. Kurucu kadrolarının öldürülmelerinden sonra partide görev alan önemli figürlerden biri de Zeki Baştımar’dır.

Baştımar 1905 yılında Sürmene’nin Baştımar köyünde doğmuş, ailesi Çarlık Rusyası’nın Trabzon’u işgalinde sonra, önce Samsun’a, oradan da İstanbul’a göçmüş. Göçler ve yoksulluk nedeni ile ilk öğrenimini iki yıl yapabilen Baştımar çocuk yaşta işportacılık ve çıraklık yapmış. 1919 yılında İstanbul’dan Trabzon’a dönen Zeki Baştımar devlet dairesinde müstahdem ve mahkeme katibi olarak çalışmış, 1922 yılında da Trabzon Öğretmen Okulu’na yazılmış. Aynı yıllarda yazdığı şiirler çeşitli dergilerde yayınlanınca yerli gazeteci ve aydınlarla ilişkilerini geliştirmiş. 1924 yılında Haydar Rıfat’ın çevirdiği Sosyalizm adlı kitabı okuyan Baştımar çevresini örgütlemeye başlıyor, okulda öğrencilerden oluşan ilk komünist hücreyi kuruyor ve işçilerle de bağ kuruyor. Aynı yıl öğrenci grevini örgütleyip grevi yöneten Zeki Baştımar’ın Türkiye Komünist Partisi’nin varlığından haberi yok. Bir süre sonra Aydınlık gazetesini düzenli okumaya başlıyor ve 1925 yılında partiyle tanışıp parti üyesi oluyor; 1926 yılında da parti tarafından Sovyetler Birliği’ne eğitime gönderiliyor. 1926 – 1929 yılları arasında Aydın adıyla Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi’nde (KUTV) eğitim görüyor, 1927’de Bolşevik Parti’nin aday üyesi, 1929’daysa üyesi oluyor.

1929’da İstanbul’a dönen Baştımar, başını Nâzım Hikmet, Hamdi Şamilov ve Sarı Mustafa’nın çektiği parti muhalefetiyle hareket ediyor ve muhalefetin il komitesinde görev alıyor. 1930’da sahte kimlikten tutuklanıyor ve aynı yıl askere gidiyor. 1931’de askerden dönünce muhalefetten ayrılıp Komintern’in onayladığı merkezle çalışmaya başlıyor. 1932 yılında yapılan TKP’nin 4.Kongresi’nde MK üyeliğine seçiliyor, aynı yıl tutuklanıp bir yıl hapiste kalıyor. 1933 yılında tahliye olduktan sonra Politbüro üyeliğine seçiliyor, 1934 yılında parti kararıyla tekrar Sovyetler Birliği’ne eğitime gönderiliyor, KUTV’da eğitim görmenin yanı sıra eğitmenlik de yapıyor; bu dönem Aydın ve Petrov isimlerini kullanıyor. 1935’te yapılan Komintern’in 7. Kongresi’nde Şefik Hüsnü ile birlikte asil delege olarak TKP’yi temsil ediyor.  1936’da Reşat Fuat Baraner Moskova’ya geldikten sonra Zeki Baştımar’ın Türkiye’ye gönderilmesi için Komintern’den talepte bulunuyor ve Zeki Baştımar ülkeye dönüyor. Ülkeye döndükten sonra Rusçadan kitap çeviriyor, Başbakanlık tercümanlık bürosunda çalışıyor. Ankara’daki aydınlarla ilişki kurup parti faaliyetlerine devam ediyor. 1944 yılında TKP davasında yargılanıp beraat ediyor.

1946 yılında Cemiyetler Kanunu’nda yapılan değişiklik sonucu yasal olarak kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi’nin faaliyetlerine katılıyor ve 1947 yılında Parti örgüt sekreterliği görevini alıyor. Bu dönem yayınlanan Nuhun Gemisi ve Barış dergilerine katkıda bulunuyor. TKP’nin başlattığı Nâzım Hikmet’i kurtarma kampanyasının toplumsallaşma çalışmalarını sürdürüyor.

1951’de tutuklanan Zeki Baştımar on yıl ağır hapse mahkum edilip, İstanbul, Adana, Dalaman ve Ankara cezaevlerinde yedi buçuk yıl kaldıktan sonra 1959 yılında tahliye oluyor.

1961 yılında yurtdışına çıkıyor. Kısa bir süre Sofya’da kaldıktan sonra Moskova’ya geçiyor.  Aynı yıl yapılan SBKP’nin 22. Kongresi’nde Yakup Demir ismiyle bir konuşma yapıyor.

1962’de Baştımar’ın (Yakup Demir) sekreterliğinde Marat Bostancı (Laz İsmail), Nâzım Hikmet, Aram Pehlivanyan ve  Abidin Dino’dan oluşan TKP Dış Büro kuruluyor. 1965’te yaşanan tartışmalardan dolayı Dış Büro’da Yakup Demir, Marat ve Aram kalıyor. Tartışmalar hakkında Baştımar SBKP, Alman Sosyalist Birlik Partisi ve Bulgaristan Komünist Partisi ile görüşmeler yapıyor.

Yakup Demir TKP’yi temsilen, 1961’de SBKP 22. Kongresi’ne, 1962’de Bulgaristan Komünist Partisi 8. Kongresi’ne, Macaristan Sosyalist İşçi Partisi 8. Kongresi’ne, Çekoslovakya Komünist Partisi 12. Kongresi’ne, 1963’te Almanya Sosyalist Birlik Partisi 6. Kongresi’ne, 1964’te  Berlin’de düzenlenen Birinci Enternasyonal’in 100. yılı toplantısına, 1965’te Romanya Komünist Partisi 9. Kongresi’ne, Prag’ta yapılan Komintern’in 7. Kongre 30. yıl dönümü toplantısına, 1966’da SBKP 23. Kongresi’ne, Çekoslovakya Komünist Partisi 13 Kongresi’ne, 1967’de Moskova’daki Büyük Ekim Sosyalist Devrimi’nin 50. yıl kutlamalarına, 1968’de Budapeşte’deki kardeş partiler danışma toplantısına, 1969’da Moskova’da Komünist ve İşçi Partileri Uluslararası Konferansı’na, 1970’de Lenin’in 100. doğum yılı törenlerine (bu törende Baştımar’a bir nişan verilmiştir), 1971’de SBKP 24. Kongresi’ne,  Çekoslovakya Komünist Partisi 14. Kongresi’ne, Almanya Sosyalist Birlik Partisi 8. Kongresi’ne, Polonya Birleşik İşçi Partisi 6. Kongresi’ne katılıp konuşmalar yapmıştır.

Zeki Baştımar’ın MK birinci sekreterliği döneminde Bizim Radyo, TKP’nin Sesi Radyosu, Yurdun Sesi ve Yeni Çağ dergileri çıkartılıyor. 1960’larda Federal Almanya başta olmak üzere Avrupa’daki Türkiyeli işçiler içerisinde örgütlenme çalışmaları başlatılıyor. 1965 yılında TKP üyelerinden iki grup Moskova’ya, 1971, 1972 ve 1973’te de TKP üyeleri Bulgaristan’a eğitime gönderilip kadrolaşma çalışmalarına hız veriliyor.

Türkiye İşçi Partisi’ne aktif destek veren Baştımar bir yazısında Behice Boran, Sadun Aren ve Nihat Sargın’ın TKP üyeliklerine de dikkat çekiyor.

Zeki Baştımar’ın Yeni Çağ dergisinde çeşitli makaleleri bulunuyor. Yazılarında Türkiye’nin henüz sosyalizme geçmesinin koşullarının oluşmadığını, sosyalizme geçişin aşamalı olacağını ve bunun için milli demokratik cepheye ihtiyaç olduğunu vurguluyor.

Zeki Baştımar 1971 Kasım ayında beyin kanaması ve kısmi felç geçiriyor; hastalığı bir yıl sonra tekrarlıyor. İsmail Bilen’in hastalığı Aralık 1972’de SBKP MK uluslararası ilişkiler sorumlusu başkan vekili Zagladin ile görüşmesinden sonra, Mart 1973’te ADC Devlet Hastanesi tarafından görev yapamaz raporu veriliyor. 24 Mayıs 1973’te TKP MK Bürosu tarafından, Marat ve Aram Pehlivanyan’ın imzalarıyla, görevden alınıyor. 18 Kasım 1974’te Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nde vefat ediyor.

(*) Zeki Baştımar’ın hayatını anlatan, Erden Akbulut tarafından derlenen, Sosyal Tarih Yayınları’nın yayınladığı Zeki Baştımar kitabında önemli bilgi ve belgeler bulunmaktadır.