1944’te Kırım’da Yahudi Cumhuriyeti projesi

Rusya Federasyonu Devlet Arşivi Telegram kanalı, geçenlerde Yahudi Antifaşist Komitesinin SSCB Başkomutanı ve Başbakanı Josif Stalin’e 15 Şubat 1944 tarihli mektubunu yayımladı. Solomon Mihoels, Şahno Epşteyn ve İtzik Fefer imzalı mektupta, Kırım’da SSCB dahilinde bir Yahudi Sovyet Cumhuriyeti kurulmasını talebi yer alıyor. Kuşkusuz bu proje gizli değildi, yeni ortaya çıkmış da değil, eskiden de biliniyordu ancak şimdi bir belgesini de görmüş olduk. Mektubun yazıldığı tarihte Kırım henüz Nazi işgalinden kurtarılmamıştı ancak kurtulacağı belli olmuştu.

Mektupta belirtildiği gibi, İkinci Dünya Savaşı öncesinde SSCB’de 5 milyona yakın Yahudi yaşıyordu ve bunların 1.5 milyonu Ukrayna ve Belarus’un batısında, Baltıklarda ve Besarabya’da yaşıyordu. Savaş sırasında faşistlerin ele geçirdiği yerlerde yaşayan bu 1.5 milyona yakın Yahudinin büyük çoğunluğu katledilmişti. Kalan Sovyet Yahudilerinden Kızıl orduda savaşanlar haricindekiler SSCB’nin iç ve uzak kısımlarına, Orta Asya ve Sibirya’ya dağılmışlardı. Ayrıca Polonya ve Romanya’dan kaçabilen Yahudiler SSCB’ye sığınmışlardı. Savaşın bitiminde Yahudilerin de yaşadıkları yerlere geri dönmeleri doğaldı ancak Yahudiler faşist terörün en özel hedefi oldukları için onların yer yurdunda onlara ilişkin bir iz kalmamıştı.

Mektubun ikinci ve ilginç argümanına göre, daha önce kardeş Sovyet halklarının kendi ulusal kültürlerini geliştirmeleri işinde çalışmış olan çok sayıda Yahudi entelijensiyasına, bu halklar kendi entelijensiyalarını yetiştirmiş oldukları için artık gereksinim kalmamıştı. Şimdi Antifaşist Komiteye göre Yahudi halkının birikmiş kültürel enerjisini, Sovyet Yahudi kültürünü geliştirmek için harcamaları yararlı olacaktı. Ancak Yahudilerin dağılmışlıkları ve her yerde küçük azınlıklar olarak kalmaları buna engel oluyordu. Yahudiler arasında ana dilde kültürel çalışmalar neredeyse durmuştu. Mevcut kurumlar yeterli değildi. Dolayısıyla 3 milyondan çok Yahudi nüfusu SSCB’ye düşman yabancı kültürel etkilere açık hale gelmişti. Yine komiteye göre, savaş sırasında Yahudi halkı büyük bir yurtseverlik örneği göstermişti ancak buna rağmen faşizmin etkisiyle SSCB’de bile bazı kesimlerde antisemitizm ve şovenizm artmıştı. Bu da Yahudilerin bir kısmı içinde milliyetçiliğin yükselmesine yol açmıştı.

Yahudi Antifaşist Komitesi, Sovyet Yahudi halkının ekonomik ve kültürel gelişiminin sağlanması ve Sovyet vatanı için bütün güçlerin en verimli seferberliği için savaş sonrası düzenlemeler arasında bir Yahudi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulması işinin gündeme alınması zamanı geldiğini düşünüyordu. SSCB içinde daha önce Uzakdoğu’da kurulmuş olan Birobican Yahudi Özerk Oblastı, Yahudi yığınlarının yaşadığı yerlere çok uzakta kaldığı için etkili olamamıştı. Yahudiler arasında bir Sovyet Yahudi cumhuriyeti kurulması fikri popülerdi. Kırım yarımadası, bir Yahudi cumhuriyeti kurmak için uygundu. Komite, böylece yüzyıllardır çözülmemiş olan bir sorunun Leninist bir ruhla çözüleceğini ifade ediyordu. Bunun için Stalin’den şimdiden çalışmalar başlanması için bir komisyon kurulması isteniyordu. Mektuptan anlaşıldığı üzere, kurulması istenen cumhuriyet Rusya Federasyonu içinde bir özerk cumhuriyet olmayacaktı, doğruda SSCB’ye bağlı birlik cumhuriyetlerinden biri olacaktı.

Kırım’da Yahudi Sovyet cumhuriyeti kurulmadı. Kuşkusuz bu kolay bir iş değildi. Kırım’da Tatarlar da yaşıyorlardı ve savaş sırasında Nazilerle çok büyük oranda işbirliği yaptıkları için onların durumu kritikti. Nitekim mektuptan üç ay sonra Kırım Tatarlarının Kırım’dan Orta Asya’ya sürgünü başladı. Sovyet hükümeti Kırım’dan Tatarları sürüp orada bir Yahudi cumhuriyeti kursaydı, belki Yahudilerin çoğunu sevindirmiş olacaktı ancak bunun Tatarlar ve Türk dünyasındaki etkisi nasıl olacaktı? Ayrıca İslam ülkelerindeki etkisi nasıl olacaktı? Kırım’da yaşayan Ruslar ve Ukraynalılar ne düşünecekti? Bunlar kuşkusuz önemli sorulardı ve çözümü kolay değildi.

Sovyet hükümeti bütün hakların kendi kaderini tayin ilkesi gereğinde Yahudi halkının halklarını da destekliyordu kuşkusuz. 1948’de İsrail devletinin kuruluşunda SSCB’nin hizmeti büyüktü. Ancak her milliyetçilikte olduğu gibi Yahudi milliyetçiliğinde de komünizm açısından belli riskler vardı. En büyük risk elbette emperyalizmle ilişkiler alanındaydı. Nitekim İsrail devleti kısa sürede ABD emperyalizminden yana tavır almaya başladı. SSCB içindeki Yahudi Antifaşist Komitesi de çeşitli şüphelerin ve davaların konusu oldu. SSCB dışişleri bakanı Molotov’un Yahudi eşi Polina Molotova bile eşinden duyduğu bazı devlet sırlarını komiteye iletmek, oradan da bu sırların İsrail’e ve oradan da ABD’ye ulaşmasına sebep olmaktan tutuklandı. Başını SBKP MK sekreteri Andrey Jdanov’un çektiği bir grup “kozmopolitizme” savaş açtı, kozmopolitizmin başlıca özneleri de Yahudi milliyetçileriydi. Ancak Yahudi Antifaşist Komitesinin davaları bu yazının sınırlarını aşıyor.